Update 4 restauratie Praalgraf

In navolging van de update van 31 januari stuurde kerkrentmeester Rien de Graaf het secretariaat op 17 juli weer een update over de restauratie van het praalgraf in de Hervormde Kerk van Stavenisse. Bij deze het verslag van Erik Jan Brans, één van de restaurateurs:

Woensdag 31 januari: verder met de fundering van de tombe en achterwand, voorbereidingen voor de gewapende betonnen vloer.

Donderdag 1 februari: verder met de fundering van de tombe en achterwand.

Dinsdag 6 februari: verder met de fundering van de tombe en achterwand.

Donderdag 8 februari: verder met de fundering van de tombe en achterwand.

Vrijdag 16 februari: verder met de fundering van de tombe en achterwand.

Maandag 19 februari: opgeruimd voor de kerk restauratie i.v.m. opzetten steigers e.d.

Dinsdag 20 februari: vloer onder de tombe voorzien van strijkvloer.

Woensdag 21 februari: vergadering in Amsterdam in atelier van Tobias Snoep.

Vandaag een volgens mij wel nuttig overleg gehad. Dit zijn de hoofdpunten:

• Er is een prachtige spoelinstallatie gebouwd met 2 bakken marmersplit, een ionenfilter en een grote geïsoleerde bak voor de onderdelen, voorzien van een dompelaar met thermostaat. Het monument zal 4 batches nodig hebben.
• Temperatuur wordt geregeld tussen de 19,5 en 20,5 graden C.
• Er liggen nu een paar weken een aantal onderdelen van de pilasters van de achterwand in bad. Ze liggen op blokken schuim van 6 cm en de waterspiegel wordt langzaam verhoogd. Nu staan de blokken ca. 2 cm in het water. Water is kraanwater met een geleidbaarheid van ca 520, in de bak wordt nu al een geleidbaarheid van ca. 1100 gemeten. Deze geleidbaarheid wisselt enigszins, maar het lijkt er heel sterk op dat er toch nu al zout uit het marmer komt. Dit is vreemd, omdat alle tests een zeer geringe hoeveelheid zouten aantonen. Die tests zijn uitgevoerd door Rob Crevecouer, TU Delft en Nebest. Niet besproken, maar is het een idee om zowel een monster kraanwater als water uit de bak te laten onderzoeken? Dan kan vastgesteld worden welke stof de toename van de geleidbaarheid veroorzaakt.
• Ook de frontplaat was (vrijwel) zoutloos volgens onderzoek van Nebest. Theoretisch zou hij zo naar IBACH kunnen gaan. De al rappe toename van de geleidbaarheid, terwijl van spoelen nog geen sprake is, vind ik zorgwekkend in relatie tot de frontplaat. Wanneer het beeld van de pilasters en de frontplaat overeenkomen, dan zou daar dus toch zout in (kunnen) zitten. Vraag is waarom dat dan niet gemeten is. Er zijn 10 monsters genomen en daarmee zou het toeval dat precies in lage waarden geboord is wel heel toevallig zijn. Hier zit een risico in. Wanneer er teveel zout in zit kan het procedé verkeerd gaan. Na discussie is voorgesteld na de eerste batch met de pilasters, eerst de frontplaat alleen in het bad te doen en langzaam nat te maken. Daarvoor worden mortelresten van de achterkant verwijderd en de plaat komt op zijn rug te liggen. Het water zal dus eerst het binnenvlak bevochtigen. Gekeken wordt of hierbij ook de geleidbaarheid van het water weer toeneemt en er dus een indicatie van de aanwezigheid van zouten is. Neemt de geleidbaarheid niet noemenswaardig toe dan is er niets aan de hand. Neemt hij wel toe dan moet besloten worden hoe verder te gaan. In ieder geval overleg met IBACH, maar durven we het aan het spoelen door te zetten als er toch zout in blijkt te zitten?
• Het blijkt moeilijk vast te stellen hoeveel water er al in de nu in bad liggende onderdelen gedrongen is, waardoor voorzichtigheidshalve de vulling heel langzaam gaat. Het capillaire lijntje, zoals Tobias dat noemt, is moeilijk zichtbaar. Het steenoppervlak is ruwwig en gemêleerd. Bedacht is nu een extra witmarmeren blok in het bad er bij te leggen dat mogelijk duidelijker aangeeft toe hoever de indringing gevorderd is. Overwogen is een marmeren blok met daarin een gat en een dobber er bij te leggen. De onderkant van het blok ruim rond het boorgat moet dan waterdicht zijn, zodat het blok vooral vanuit de zijkanten vult en niet meteen het boorgat in. De dobber geeft dan de hoogte van de waterstand in het blok aan. Dit wordt nog even niet ingezet, er wordt eerst gekeken of het bovenomschreven blok voldoende aanwijzing geeft.
• Er is nog niet in detail afgesproken wat, hoe en of schades worden gerepareerd. Aan Kemperman is gevraagd op een foto de schades aan te geven, waarna besloten kan worden wat er wel en niet hersteld wordt. Kemperman doet ook een voorstel op welke manier de schades kunnen worden hersteld en met welk materiaal. Dit materiaalgebruik moet met IBACH afgestemd worden.
• Er liggen nog een aantal blokken waarvoor moet worden vastgesteld of deze al of niet in bad moeten. Voorstel is dat Hendrik die selectie doet.

Donderdag 22 februari: vloer onder de tombe afgewerkt en achterwand voorgestreken voor afwerking.

Vrijdag 23 februari: vloer onder de tombe deels bekleed met lood.

Maandag 26 februari: verder met bekleding vloer.

Dinsdag 27 februari: verder met bekleding vloer.

Donderdag 29 februari: begin gemaakt met bekleding achterwand met EPDM.

Maandag 4 maart: verder met bekleding achterwand.

Dinsdag 5 maart: opgeslagen marmeren delen in de kerk opgeruimd i.v.m. restauratiewerkzaamheden kerkgebouw.

Donderdag 7 maart: laatste marmeren delen opgeruimd.

Vrijdag 8 maart: beginnen met het restaureren van de zwarte blokken van de plinten en platen van de achterwand.

Na een heel dynamisch proces worden vandaag de eerste stukken uit het bad gehaald. Het zijn pilasters uit de achterwand. Even een zeer verkort kort resumé van het proces tot nu toe en een update:

• Pilasters als eerste in bad gedaan en langzaam waterpeil opgezet om volledige verzadiging te bewerkstelligen
• Ondanks dat er bij boring nauwelijks zout was aangetroffen nam de geleidbaarheid van het water heel snel toe wat wijst op de aanwezigheid van zouten. Dit was niet verwacht.
• Geleidbaarheid nam zo snel toe dat deze al snel de grenswaarde bereikte en het water al bij een hoogte van enkele centimeters moest worden vervangen.
• Analyses wijzen op een aanwezigheid van (zwavelhoudende) verbindingen in en op het oppervlak die uitspoelen. Moleculen in het water wijzen naar gipsafzettingen.
• Besloten dat het niet zinvol is om een volledige verzadiging na te streven, omdat de kern niet zout is. Daarentegen besloten de blokken snel helemaal onder te zetten en het verloop van de geleidbaarheid nauwkeurig te volgen. Zodra deze stabiliseert, het water verversen. Vlak voor het verversen watermonsters nemen om te zien of er ook verloop zit in de aanwezige stoffen in het spoelwater.
• Dit spoelen zo vaak herhalen tot de geleidbaarheid (vlak) in de buurt komt van het kraanwater.
• Daarna de blokken aan de lucht laten drogen.

Omdat door het snelle spoelen er weinig water in de steen zal zijn doorgedrongen, zal er naar verwachting weinig vochttransport van binnen naar buiten plaats vinden bij droging. Dit en omdat de zoutbelasting van de kern van de blokken gering tot zeer gering is, is de verwachting dat bij droging zich geen of zeer weinig zout zich zal melden aan het oppervlak. Dat is mijn verwachting, maar we hebben al eerder verassingen gehad.

Omdat deze manier van spoelen veel sneller gaat dan het volledig verzadigen, zal naar verwachting de resterende doorlooptijd van het project een heel stuk korter worden. Dit betekent dat de zeer tijdsintensieve restauratie en consolidatie van de frontplaat ineens in het kritieke pad komt te liggen. We moeten nu besluiten of we het aandurven de frontplaat zo meteen als eerste te gaan spoelen, zodat hij gerestaureerd en ge-IBACHT kan worden.

Maandag 27 mei: verder met het restaureren van de zwarte blokken van de plinten en platen van de achterwand.

Dinsdag 28 mei: verder met het restaureren van de zwarte blokken van de plinten en platen van de achterwand.

Woensdag 29 mei: in Amsterdam ophalen van de eerste delen die ontzout zijn van de pilasters naar Stavenisse.

Maandag 3 juni: begonnen met opmetselen achterwand, dit moet tot op dezelfde hoogte als de bovenkant tombe.

Dinsdag 4 juni: verder met opmetselen.

Vrijdag 7 juni: verder met opmetselen.

Kalkzandsteen

Gisteren met Tim mijn huivering voor het toepassen van kalkzandsteen besproken. Ik ken het materiaal niet als materiaal dat toegepast wordt in de restauratie. Om zeker te weten dat het in de toekomst niet voor problemen kan zorgen vond ik dat we er even kritisch naar moesten kijken. Tim stuurde mij na het gesprek gisteren een schetsje van hoe hij de opbouw van de achterwand zag en een beschrijving van het productieproces en de ingrediënten voor het maken van kalkzandsteen.

Kalkzandsteen wordt geproduceerd door ongebluste kalk middels stoom onder hoge druk te laten reageren met zand. Het materiaal bestaat dus uit gebluste kalk en zand. Hieruit zouden dus geen kwalijke stoffen moeten kunnen uitbloeien die in de toekomst problemen zouden kunnen opleveren. @Hendrik: Zijn jouw onderzoeken bekend over dit aspect?

De kalkzandstenen achterwand staat los van de achtergevel met een enkele centimeters brede spouw. De binnenzijde van de gevel is afgedekt met EPDM folie. Ankers die door de folie gaan worden rondom afgekit.  De zwart marmeren beplating komen los vóór de kalkzandstenen achterwand te staan en maken alleen contact middels hun verankering. Mocht er wat uitbloeien uit de kalkzandsteen, dan belast vanwege de spouw dit het monument niet. Verschillen in thermische uitzetting zullen ook weinig aanrichten, vooral ook omdat de temperatuur zeer gedempt de buitentemperatuur schommelingen volgt en alles met ankers op afstand staat.

Buiten gevoelsmatige afkeer van het materiaal heb ik op dit moment geen rationele reden te twijfelen aan de toepasbaarheid van kalkzandsteen.

• Onder de plaats van de baar is lood aangebracht.
• Enkele stukken zwarte marmer zijn sterk aangetast. Hier zijn delen ca 1cm diep afgeschilferd. Dit zijn net stukken die behoorlijk in het zicht zitten. Even overleggen wat er mee te doen.
• De frontplaat ligt nu in bad. Daarna moet hij drogen en gerestaureerd worden. Daarvoor moeten we beslissen hoever we daarmee gaan. Daarna moet hij naar IBACH. Ik zie aankomen dat de frontplaat niet op tijd terug is voordat hij eigenlijk gesteld had moeten worden. Om het werk niet te laten stagneren is het waard te bekijken hoe de rest van het monument opgebouwd kan worden onafhankelijk van de frontplaat zodat die later gesteld kan worden.
• Tim maakt een werkplan voor het terugplaatsen van het monument aan de hand van de laatste inzichten.

Maandag 10 juni: verder met opmetselen.

Dinsdag 11 juni: verder met opmetselen nu klaar tot hoogte tombe.

Donderdag 13 juni: eerste zwarte plint terug geplaatst.

Maandag 17 juni: vergadering via Teams.

Donderdag 20 juni: voorbereidingen voor terug plaatsen van de zwarte platen boven de zwarte plinten tegen de achterwand.

Maandag 24 juni: voorbereidingen voor terug plaatsen van de zwarte platen boven de zwarte plinten tegen de achterwand.

Donderdag 27 juni: voorbereidingen voor terug plaatsen van de zwarte platen boven de zwarte plinten tegen de achterwand.

Maandag 1 juli: eerste plaat vast gezet met muurankers tegen de achterwand.

Dinsdag 2 juli: tweede plaat vast gezet met muurankers tegen de achterwand.

Donderdag 11 juli: voorbereidingen plinten boven de zwarte platen.

Vrijdag 12 juli: plinten vastgezet.

Maandag 15 juli: achterwand tot boven toe verder bekleed met EPDM.

Dinsdag 16 juli: twee witte pilasters geplaatst aan rechterzijde.

Woensdag 17 juli: zwarte grote plaat om de wapenschilden op te hangen aan de rechterzijde geplaatst.

ZOMERVAKANTIE

Foto’s van de voortgang vindt u hier.