Rien de Graaf, kerkrentmeester van de Hervormde Kerk van Stavenisse is zo vriendelijk om het Familiefonds regelmatig op de hoogte te stellen van de nieuwste ontwikkelingen rond de restauratie van het praalgraf van de heer van Stavenisse Hieronymus van Tuyll van Serooskerke. Op de website zijn al diverse artikelen over dit boeiende project te vinden.
Op 1 februari jl. ontvingen we van Rien de Graaf het volgende bericht:
Hier een mailtje en een link voor de foto’s over de voortgang t/m 31 januari 2024 van de restauratie van het praalgraf.
Een hele tijd is er weinig gebeurd, alleen vele besprekingen en verschillende vergaderingen vanwege de onderzoeken en de daarop volgende uitslagen. Zoals u hierna kunt lezen gaan ze nu aan het eigenlijke werk beginnen, wat voor de beeldhouwers een flinke uitdaging is om nu met de nieuwe aanbeveling vanuit de TU Delft om op een door de TU aangegeven temperatuur de onderdelen te spoelen.
Maandag 9 oktober: vergadering op de TU Delft met Barbara Lubelli, Tobias Snoep, Tim Kemperman, Erik Jan Brans, Silvie Lucas, via streaming Hendrik Jan Tolboom, Rien de Graaf en filmer Sander Snoep.
Verslag van Erik Jan Brans:
De afgelopen dagen heb ik intensief contact gehad met Hendrik over wat de uitkomsten van alle onderzoeken betekenen en vanmorgen met Barbara overlegd en vervolgens weer met Hendrik.
Barbara waarschuwt voor het “zomaar” spoelen van het marmer. Zij geeft daar twee redenen voor. Ten eerste zit het zout aan de buitenkant en als je de blokken in het water legt kan het zout naar binnen migreren, naar het deel wat nu juist weinig belast is. Je brengt dan dus zout in, wat er vervolgens weer uit moet. Zij ziet meer in kompressen die het zout oppervlakkig verwijderen. Maar daarmee is geen ervaring en dat zou eerst beproefd moeten worden alvorens het al dan niet toe te kunnen passen. Daar gaat veel tijd overheen. Ten tweede waarschuwt zij voor de aanwezigheid van NaSO4 in de vorm van Thenardiet dat, wanneer het nat wordt meteen verandert in Mirabiliet waarvan de kristallen door de binding met water meer volume innemen en dus tot meer schade zouden kunnen leiden. Juist Thenardiet is relatief veel aanwezig in het monument.
Onderzoek heeft echter uitgewezen dat wanneer de steen en het water een hogere temperatuur hebben dan 30 graden Celsius, de omzetting van Thenardiet naar Mirabiliet niet plaats vindt.
Omdat het project al behoorlijk vertraagd is en werken met kompressen wel heel erg afwijkt van de eerdere uitgangspunten adviseren Hendrik en ik om toch te spoelen. Er is geen tijd en budget om een experimenteel onderzoekstraject te doorlopen. Er zal dus gespoeld worden, maar met de volgende uitgangspunten:
- Alleen de stukken waar nu schade zichtbaar is worden gespoeld, te beginnen met een klein aantal onderdelen. Dit gaat er vanuit dat de stukken die geen naar zouten herleidbare schade hebben, ook in de toekomst goed blijven.
- De te behandelen blokken en het water worden voordat ze met elkaar in aanraking komen verwarmd tot boven de 30 graden en ze houden deze temperatuur gedurende het hele verdere proces.
Als we het zo doen verkleinen we de risico’s. Bij behandeling door spoelen van andere monumenten is nauwelijks tot geen schade opgetreden. Het is echter mogelijk dat andere monumenten een andere zoutbelasting of -samenstelling hadden en dat het daar wel ging maar dat het voor dit monument risicovol is.
Hoewel laat gestart, is er volgens Hendrik nu meer onderzoek gedaan dan voor welk ander monument ook en het kan daarom zijn dat andere monumenten ook een hoge concentratie Thenardiet hadden, maar dat daar verder geen rekening mee is gehouden of dat dat niet bekend was. Hendrik gaat na of er meer onderzoeksgegevens boven tafel te krijgen zijn om te zien hoe het daar zat.
Ik wil jullie vragen hierover na te denken en ik zie jullie reactie graag tegemoet.
In de tussentijd heb ik gegevens over de frontplaat naar Ben Massop gestuurd die veel contact heeft met IBACH en daar regelmatig delen laat consolideren. Hij kijkt ernaar, heeft eventueel contact met IBACH en ik rapporteer zodra ik iets van hem hoor.
De eerste stap is dat we moeten gaan beslissen welke onderdelen wel of niet gespoeld gaan worden en Tobias maakt een protocol. Ik stel voor dat als dat klaar is we weer een overleg hebben nadat iedereen ernaar heeft kunnen kijken.
Van Tim heb ik een voorstel gekregen over de isolatie van de achterwand en de bodem van het monument. Ik kijk daarnaar en als we eruit zijn stuur ik dat voorstel rond voor commentaar.
Tot zover Erik Jan Brans.
Woensdag 22 november: vergadering in Stavenisse, met Tobias Snoep, Tim Kemperman, Erik Jan Brans, Hendrik Jan Tolboom, filmer Sander Snoep en Rien de Graaf.
- Voorbereiden van de vloer en de buitenmuur met lood en EPDM.
- Het aanstorten van het achterste stuk vloer, waar nu alleen zand ligt.
- Het restaureren en terug opbouwen van de eerste lagen zwart marmer.
Verslag van Erik Jan Brans:
Vanmorgen een overleg gehad met Tobias en Silvie over het vervolg. We hebben afgesproken dat er drie acties gaan lopen:
- Tobias gaat samen met Rob Swaab een protocol opstellen. Als dat klaar is stuurt hij het rond en bespreken we het om het definitief te maken;
- Bepaald moet worden wat er gespoeld moet gaan worden. Voorstel is dat eerst Tobias in Amsterdam, respectievelijk Tim in Stavenisse de stukken zo neerleggen dat ze goed bekeken kunnen worden. Zij kunnen een eerste schifting gaan doen, waarna Hendrik, Tim en/of Tobias en ik de stukken nalopen en definitief “stickers plakken”. Op die manier hoeven stukken die mogelijk niet gespoeld hoeven te worden niet onnodig vervoerd te worden. Ik stuur een datumprikker rond voor de sessie in Stavenisse. Amsterdam lijkt het handigst om te koppelen aan de bespreking van het protocol.
- Apart loopt het traject van het onderzoeken of de voorplaat bij IBACH behandeld kan worden.
De bak om in te spoelen is deels gereed. Wanneer bekend is wat er gespoeld moet worden kan deze afgemaakt worden, afgestemd op de te spoelen stukken.
Tot zover Erik Jan Brans.
Maandag 11 december: voorbereiding achterwand en vloer in orde maken voor terugplaatsing graftombe.
Donderdag 14 december: gereedschap opgeruimd i.v.m. zangavond op vrijdagavond 15 december.
Maandag 18 december: Tobias komt uit Amsterdam met bij zich de twee putti’s en drie wapenschilden omdat deze niet hoeven gespoeld te worden, en daarna Tim samen met Tobias de te spoelen onderdelen die nog in de kerk lagen opgeladen en veilig naar het atelier van Tobias in Amsterdam gebracht.
Verslag van Erik Jan Brans:
Ik heb Barbara gebeld over de temperatuur. Zij geeft aan dat boven de 35 graden de omzetting van het sulfaat niet kan plaatsvinden, dus zo’n temperatuur zou ideaal zijn. Daarentegen kan marmer niet tegen hogere temperaturen en is het moeilijk om zowel water (nog wel te doen) als blokken op zo’n hoge temperatuur te houden. Zoals zij het bracht is het omslagpunt niet scherp en is elke temperatuur die richting de 30 graden gaat beter dan koudere. Zij raadt af om het onderwater zetten te doen bij een echt lage temperatuur, bijvoorbeeld 10 graden.
Het hangt er erg van af bij welke temperatuur schade optreedt en zij noemde een project waar ze een proef hebben gedaan waaruit bleek dat schade bij een lagere temperatuur optreedt, waarna ze de installatie hebben aangepast aan een hogere. Zij raadt aan om eerst een proef te doen, maar wat ik zie in de getallen is het gehalte wisselend, dus wat voor het ene blok geldt kan voor het andere weer anders zijn.
Ik stel voor om eerst een kleine batch minder belangrijke blokken te doen bij een temperatuur van een graad of 25 en goed te monitoren wat er gebeurt. Belangrijk is wel dat zowel blok als water de temperatuur hebben en niet alleen het water. Daar zit nog een uitdaging. Deksel op de bak en een elektrisch kacheltje erin alvorens er voorverwarmd water in te laten lopen?
Tot zover Erik Jan Brans.
Week 51:
- Fundering van de tombe uitgraven om opnieuw op te metselen.
- Opruimen ivm Kerstconcert op 22 december 2023.
- De bak is afgeleverd bij de werkplaats van Tobias in Amsterdam, zodat de voorbereidingen ook daar kunnen beginnen.
Week 2 t/m 5:
Verder met de fundering van de tombe en achterwand.
Maandag 29 januari: contact gehad met Tobias, deze is druk in de weer met het gereedmaken en afstellen van de waterpompen en de temperatuur in de ruimte waar de bak staat. Daar gaan de te ontzouten onderdelen eerst droog in, dan worden ze verwarmd tot een temperatuur van tussen de 25 en 30 graden en als het geheel op temperatuur is kan er zeer langzaam water van dezelfde temperatuur worden toegevoegd zodat de spoeling daadwerkelijk kan beginnen. Dit is naar verwachting ongeveer half februari.
Foto’s van de voortgang vindt u hier.
En hier een leuk achtergrond artikel in de Eendrachtbode van 25 januari jl.
Wat een mooi project. Alleen jammer dat er bij de vele (interessante) foto’s geen commentaar is toegevoegd. Is het een idee om de heren voor de vergadering in 2025 uit te nodigen om hier wat meer over te vertellen? Mijn aandacht heb je dan.